استفاده کودکان از هوش مصنوعی به صورت بی‌رویه و بدون توجه کافی به شیوه استفاده آنها باعث نگرانی بسیاری از کارشناسان این حوزه شده است.
در سال‌های اخیر، فناوری آرام‌آرام وارد تقریبا تمام بخش‌های زندگی ما شده و تنها به بزرگسالان نیز محدود نیست. امروزه، کودکان و نوجوانان هم در محیطی رشد می‌کنند که نمایشگرهای لمسی، دستیارهای صوتی و حالا چت‌بات‌های هوش مصنوعی جزئی از روزمره‌شان شده است. حال این سوال برای والدین مطرح شده که چگونه می‌توان زمان حضور کودکان در فضای دیجیتال را سالم و ایمن نگه داشت؛ خصوصاً وقتی تعامل با هوش مصنوعی وارد معادله می‌شود؟
تصویر کلی از زندگی دیجیتال کودکان نشان می‌دهد که دستگاه‌ها و سرویس‌های سنتی مثل تلویزیون، تلفن‌های هوشمند و سرویس‌های پخش هنوز بخش بزرگی از مصرف رسانه‌ای را تشکیل می‌دهند، اما مصرف ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی هم روند افزایشی دارد.
به نقل از Digital Trends، برای مثال، استفاده از دستیارهای صوتی مثل الکسا و سیری در میان خانواده‌ها افزایش یافته و تقریباً از هر 10 نفر، 4 نفر از والدین با فرزند دوازده‌ساله یا کوچک‌تر از آن، گزارش کرده‌اند که از این دستیارها در خانه استفاده می‌شود.
همچنین بخشی از کودکان ۵ تا ۱۲ ساله به ابزارهایی مثل ChatGPT و Gemini دسترسی پیدا کرده‌اند و تقریباً یک‌دهم والدین گفته‌اند فرزندانشان از این ابزارها استفاده کرده‌اند. در میان نوجوانان، حدود 25 درصد به‌طور صریح اذعان کرده‌اند که از ChatGPT برای انجام تکالیف مدرسه کمک گرفته‌اند؛ موضوعی که نگرانی‌هایی درباره اثرات بلندمدت دارد.
آیا استفاده کودکان از هوش مصنوعی نگران کننده است؟
یکی از دغدغه‌های مهم پژوهشگران این است که دسترسی زودهنگام و نامحدود به هوش مصنوعی می‌تواند شیوه‌های یادگیری و پردازش اطلاعات در کودکان را تغییر دهد.
هوش مصنوعی اگرچه می‌تواند در حل مسائل و ارائه پیشنهادها مفید باشد، اما ارائهٔ پاسخ‌های آماده و سریع ممکن است کنجکاوی طبیعی کودک را کاهش دهد و انگیزهٔ او برای جست‌وجو، آزمایش و پرورش مهارت‌های حل مسئله مستقل را تضعیف کند.
پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که وابستگی بیش از حد به ابزارهای هوش مصنوعی می‌تواند توانایی‌های شناختی مثل تفکر انتقادی و تحلیل مسئله را تضعیف کند.
معلمان نیز نسبت به حضور هوش مصنوعی در فرایند آموزشی ابراز تردید کرده‌اند؛ حدود یک‌چهارم معلمان مدارس بر این باورند که استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در آموزش به دانش‌آموزان ضرر بیشتری نسبت به منفعت دارد.
نگرانی‌های مشخصی که از سوی محققان مطرح می‌شود عبارت‌اند از:
- امکان تولید اطلاعات نادرست یا «هالوسینه» شدن پاسخ‌ها توسط چت‌بات‌ها
- تضعیف مهارت‌های نگارش و استدلال در کودکان
- ذخیره‌سازی و پروفایل‌سازی داده‌های کودکان توسط سرویس‌های هوش مصنوعی
- تأثیر منفی بر رشد عاطفی و توانایی برقراری روابط انسانی واقعی در صورت تبدیل شدن هوش مصنوعی به «همراه» دائم کودک.
چرا موضوع استفاده کودکان از هوش مصنوعی برای والدین و مدرسه‌ها اهمیت دارد؟ سرعت ادغام فناوری‌های AI در پلتفرم‌های روزمره مثل یوتیوب، اپلیکیشن‌های آموزشی و دستگاه‌های هوشمند خانگی از توانایی والدین و معلمان برای آگاهی، تنظیم و واکنش عقب‌تر است. اگر روند کنونی ادامه یابد، مرز بین کنجکاوی سالم و وابستگی فکری به هوش مصنوعی تار خواهد شد و به‌سختی می‌توان تشخیص داد که چه زمانی فناوری به جای ابزار، تبدیل به جایگزین یادگیری و تعامل انسانی می‌شود.
راه حل چیست؟
اول از همه والدین باید فراتر از دیدن هوش مصنوعی به‌عنوان یک ابزار حل تکلیف فکر کرده و معنای واقعی استفادهٔ بچه‌ها از این فناوری را درک کنند. تعیین قوانین شفاف و عملی درباره زمان و نوع استفاده، آموزش مهارت‌های تفکر نقاد به کودکان و گفتگو درباره محدودیت‌ها و خطاهای احتمالی هوش مصنوعی ضروری است. بسیاری از پلتفرم‌ها و سرویس‌های مبتنی بر هوش مصنوعی امکاناتی برای کنترل والدین و تنظیمات حریم خصوصی ارائه می‌دهند که فعال کردن آنها می‌تواند سطحی از محافظت و نظارت فراهم کند.
در آن سو و در رابطه با معلمان، آموزش سواد هوش مصنوعی همراه با تأکید بر مهارت‌های پایه‌ای مثل نگارش، تحقیق مستقل و ارزیابی منابع ینز هم اهمیت ویژه‌ای دارد. مدارس می‌توانند سیاست‌هایی مشخص درباره استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای تکالیف تنظیم کنند و دانش‌آموزان را در مورد تفاوت میان کمک‌گرفتن سازنده و تقلب یا وابستگی بی‌رویه راهنمایی کنند. ترکیب پروژه‌های عملی که مهارت‌های حل مسئله را تقویت می‌کند با ارزیابی‌هایی که تفکر انتقادی را می‌سنجند، می‌تواند به حفظ تعادل کمک کند.
فناوری‌های هوش مصنوعی، ذاتا ارزش بسیار بالایی دارند و اگر با آگاهی و در چهارچوب مناسب به کار گرفته شوند، می‌توانند بسیار مفید نیز باشند؛ در غیر این صورت، خطر از بین رفتن کنجکاوی، خوداتکایی و رشد عاطفی نسل آینده، قابل پیش‌‌بینی خواهد بود.
